ایدئولوژی در ترجمه ی متون خبری: رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان

پژوهش حاضر ضمن بازخوانی انتقادیِ «الگوی ارزیابی کیفیت ترجمه» (هاوْس 1997، 2009) سعی بر آن داشته است تا با بهره گیری از دستاوردهای رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان و بطور مشخص، آراء نظری و روش شناختیِ وَن دایک (1995، a1998، b1998، c1998، 2008)، فِرکلاف (1992، b1995) و وَن لیووِن (2008)، الگوی یادشده را بگونه ای تعدیل نماید که بتوان آن را برای تحلیل ایدئولوژی در ترجمه به کار بست. در الگوی پیشنهادی «تحلیل انتقادی ترجمه» که از بسط و تعمیم الگوی هاوْس به دست آمده است، بر ضرورت توجه توأمان به روابط «تعادلی» و «بینامتنی»، توجه توأمان به «محصول» و «فرآیند» ترجمه، تقلیل واحد تحلیل ترجمه از «متن» به «رویداد ارتباطی»، افزودن صافی «ایدئولوژیکی» به صافی های زبانی و فرهنگی، ملاحظ? عامل «زمان» در ترجمه و افزودن لای? تحلیلی «بافت تاریخی» به بافت موقعیتی و بافت فرهنگی، و بطور کلی توجه توأمان به عوامل درونزا و برونزا در نقد و تحلیل ترجمه تأکید می گردد. الگوی یادشده را عملاً در مطالع? نقش ایدئولوژی در ترجم? متون خبری به کار گرفته ایم. در مطالع? مذکور در پی پاسخ به این پرسش اساسی بوده ایم که آنچه امروزه در رسانه های همگانی ایرانی تحت عنوان ترجم? اخبار بین الملل در اختیار مخاطب فارسی زبان قرار می گیرد تا چه حد تحت تأثیر عوامل ایدئولوژیکی است؟ نمونه ای به حجم 381 رویداد خبری که در فاصل? زمانی سالهای 1386 تا 1390 از انگلیسی به فارسی ترجمه شده و توسط خبرگزاری های ایرانی منتشر شده اند، به شیو? خودگزینی انتخاب و پس از تحلیل کیفیِ نمونه هایی از داده ها، با استفاده از فرمهای تحلیل محتوای محقق-ساخته، اطلاعات متغیرهای مورد نظر از آنها استخراج و زمین? پاسخگویی به سوالات و آزمون فرضیه های تحقیق مهیا گردید. سه فرضیه از چهار فرضی? اصلی از طریق آزمون محاسب? «ضریب همبستگی پیرسون» و فرضی? دیگر با استفاده از آزمون «مقایس? میانگین های چند جامعه»، آزمون «وِلچ» و آزمون تعقیبی «تام هَنس» مورد بررسی قرار گرفت. یافته های تحقیق مبین آن است که واکنش مترجم یا تولیدکنندگان متون خبری مقصد (فارسی) در قبال رویدادهای خبری مبدأ (انگلیسی) غالباً رفتاری ایدئولوژیکی بوده است بگونه ای که در اکثر موارد، رویداد مقصد را می توان صرفاً «دگرگفتی» از رویداد مبدأ به شمار آورد و نه ترجم? آن. در میان سه راهبرد کلان دخالت در محتوای ایدئولوژیکی متون مبدأ، راهبرد «حذف» بطور میانگین بیش از دو راهبرد «تعدیل» و «درج» به خدمت گرفته شده است اما بین کاربرد دو راهبرد اخیر تفاوت معنی داری مشاهده نمی شود. نتایج تحقیق همچنین مبین آن است که در جریان تولید متون خبری مقصد، سطوح مختلف لای? واژی- دستوری زبان مشتمل بر ساختهای سه گان? گذرایی، وجهی و متنی جملگی از صورتبندی های ایدئولوژیکی تأثیر می پذیرند و این تأثیرپذیری منحصر به ساختهای گذرایی و وجهی نیست. به عنوان یک قاعد? کلی، عدم همسویی ایدئولوژیکی بین تولیدکنندگان گزارشهای خبری مبدأ و مقصد از میزان صراحت بیان در متون مقصد می کاهد و بر میزان ابهام در بیان می افزاید. علاوه بر این، یافته های تحقیق نشان می دهد که بر خلاف تصور غالب، معنای متنی زبان نیز می تواند مَحملی برای انتقال ایدئولوژی (در ترجمه) باشد و در کنار معانی اندیشگانی و بینافردی در ایجاد نقشهای کارکردیِ رویدادهای ارتباطی سهیم گردد و بنابراین می باید آن را در نقد ترجمه و در تحلیل میزان نیل به تعادل نقشی لحاظ نمود.